'जोडी... पांडू आणि हौसाची.'

                'जोडी... पांडू आणि हौसाची.'
                                             
                          गल्लीच्या वयल्या अंगाला पांडू नी हौसाच्या जोडीचं छोटसं घरटं. तरीबी 'धा' वरसापूर्वी दुसऱ्या डाव बेघर म्हणून बांधल्यालं. दारालगत आत आर्ध्या भीतीच्या आडोश्याला चूल. चुलीच्या बानोश्यावर अर्ध्यापतोर रकॅल भरल्याली संत्रा बाटलीची तयार केल्याली चिमणी. नावाला मोजकी जरबंदी भांडीकुंडी, बुडाला काळ्या ठिपक्यांची जरबंदी भुगुणी.सतरा ठिकाणी चेप खाल्याला स्टीलचा तांब्या.पाणी साटपाला दोन तीन लबरी घागऱ्या,एक मोठं जरबंदी भुगुण.तिथंच मागं जळणाच्या लाकडांचा ढीग.त्येला तिरपा करून ठेवल्याला तुरकाटीचा भारा.चार इटावर ठेवल्याली लाकडी पेटी.खोपड्याला लागून कंबरंएवढ्या मापाची न्हानगी कनींग.त्येजावर धडूतं-बिडूत कायबाय ठिवल्यालं.एका खुट्टीला दोन चार नव्यापाण्या दोरीच्या जोड्यांची गुंडाळी आडीकल्याली.कुणी दोऱ्या करायला दिलेली जुनी लुगडी.तर एका बगलला त्याच्या काठपदराच्या काढल्याला धडपा.साळोतं आवळायासाठी मारलेला खुट्टा.साळोतं किसायची किसनी खोपड्याच्या संदरित कोंबून ठिवल्याली.असा गरिबा घरचा संसार...
                      पांडू नी हौसा या नवराबायकोची जोडी तशी मुलखायेगळी.पोटाला पॉर नाही.पांडू...डोक्यावर पांढरी टोपी,अंगात ढगळा शर्ट...गुडघ्यापतोर काळीसावती चड्डी.तसाच रंगानंबी.खिडखिडीत अंगाचा गडी.पांढऱ्या मिशा,दोनी बाजूची गालफाट रुतल्यावाणी...डोळ्यांत सदा नशेची धुंदी.असा त्याचा येबाव.रातध्याड नुसत्या दारूच्या लहरीत असणारा... पांडू सुद्धीवर असलेला असा एकबी दिस नसल.बघल तवा दारू पिवून तर्रर्र. लडबडत चालायचा...रस्त्यानं साधं घर गाठताना स्वारी कित्येक येळला कलंडायची.एक दिस कधी शिवीशिवाय पाणी प्यायला न्हाई..बायकोला रांड-उंडगी म्हणून शिव्या द्यायचा...आई भन काढायचा..नजरंसमोर बायको लागायची..जरा कुठं हौसाई बाहीर चालली की,नकाड्या पोरागत पांडू तिच्या माग माग जायाचा..तिच्या पदराचं आपल्या हाताला पिळोकच घालायचा..हौसाईला कुठं जायची सोय न्हाई.गडी आलाच मागणं.. तरीबी डोळा चुकवून कुठं गेली.की मगं धडगत नसायची.स्वारी रागानं घरात कुठं भांडी आपट.. एखादी वस्तू बाहीर दारात फेकून दे,तोंडात आशील शिवी घेऊन घरातन गल्लीत...गल्लीतन घरात नुसत्या येरझाऱ्या मारायचा...तोल जायचा.. "येऊ दे रांडला मग बघतो."..दारूच्या लहरीत वेडावाकडा शब्द फुटायचा...पांडूची अशी फजिती बघून बघणाऱ्याला चांगलीच गंमत वाटायची.एकेकदा दारुसाठनी बायकोमाघारी घरातलं धान्यदुणं कवा बिनपत्त्या बाहेर इकायचा.
                           एक बायको आणि दुसरी दारू याशिवाय पांडू एक दिस नव्ह एक तासबी कधी इसमून ऱ्हायचा नाही.सकाळी उठल्या उठल्या 'चा' नको खरं दारू पायजे..उठायचा ते पहिलं दारूच्या गुत्ता गाठायचा.ती बया एकदा अंगात भिनली की,दिसभर पांडू आपल्याच नशेत.असल्या खुळ्याकावऱ्या दारुड्या नवऱ्याबरोबर हौसाईचा संसार. असंच निम्मं आयुष्य मागं सरलं.हौसाई..जुन्यापाण्या नऊवारी साडीतली बाई.गोल चेहऱ्याची,अंगानं तशी भरभक्कम व्हती.मक्याच्या कणसागत तिचं दात दिसायचं.बोलताना तोंडावर उजाळा असायचा.नवरा इतका तरास दिवूनबी कधी जोराच्यानं तिनं त्येजासंग भांडाण-तुंडाण केलं नाही...ना कधी रुसून-फुगून त्याला सोडून गेली..जसा तो म्हणलं तशी वागत आली.नवरा शिवीशिवाय पाणी प्यायचा न्हाई तरीबी त्याच तिला काही वाटत नसायचं.तिला ते रोजचचं झाल्याल.सगळ्या आयबायासंग बोलून सवरून गॉड वागायची. कधी कुणाच्या कामाला न्हाई म्हणायची न्हाई.कुठल्या बी बाईला हाळी मारताना "आवं बाईसाब" आणि 'येवा-जावा' शिवाय बलवायची नाही.नवं लगीन व्हवून आल्याली बया असू दे तिला बी आदबिन बोलवायची.दुसऱ्याला लई मोठेपणा द्यायची..लहान थोर कुणासंगबी आदबिन वागायची.बोलताना सदा तिच्या चेहऱ्यावर एक हासरेपणाची छटा असायची.
                             गावचा मांग म्हणून पांडू देवाच्या पालखीला दिवाळी दसऱ्याला गावच्या वाजत्र्यांच्या वाजपात सामील होऊन हालगी वाजवायचा.तवा बी त्यो सुद्धीत नसायचा.तर हौसाईला मांगीन म्हणून गावच्या आयबाया यल्लमाच्या यातरला जाताना तिचा खर्च घालून न्यायच्या. तिच्याकडन लिंब नेसयच्या.मग थोडीफार बिदागी मिळायची. चोळी पाताळ.. तांदूळ नाराळ मिळायचं.गावकी हौसाईकडं  असायची तवा गावात कुणाचीबी कथा आसली की,त्या घरची माणसासनी लिंब नेसवायचं..सुवासिनी डुईवर पाण्याचा कळस घेऊन मांगाच्या कुंडाला येत..त्यावेळी हौसाई जावंच्या दारातल्या तुळसकट्ट्याची जागा झाडून लख्ख करायची एखादी चटई हातरायची..लई हौसेनं सगळं करायची.. त्या दिशीचा तिचा दिस त्या घरात याच उसाभरीत जायाचा..कुठणं लांबन शिंदीचा बिंडा आणायचा त्यो किसून घरात त्येजं साळोतं तयार करायचं.ते बाजारात इकायचं,पावसाळा सपायला दसरा दिवाळीला नदीत बंडू मांगाच्या मागणं साट लावायचा,त्या साटावर गावल्याल मासं बुट्टी घेऊन गावागावांत बुट्टी डुईवर घेऊन इकायचं. राचंईळाच साटावर जायाय लागायचं. कधी नवरा असायचा कवा दारू पिऊन ल्हास असला की बंडूमासोबत जायाय लागायचं...
                                                      गावातन जुनी लुगडी-पातळं मागून आणून त्याच्या लांब धडपा काढून दोऱ्या इनायच्या..दाराम्होर ऱ्हाटं व्हता..त्येजावर लांबलचक दोऱ्या बनवायच्या..पोटाची खळगी भरण्यासाठी कुठलाबी उद्योग करणं भाग असायचं,वैशाखाच्या वणव्यात उन्हातान्हात नदीवताडातनं करंज्या गोळा करायच्या, घरला आणायच्या, त्या फोडून करंज्याच्या बिया कापशीच्या बाजारात इकायला न्यायच्या.कोंबड्या पाळायची.संसाराला लागणाऱ्या हरेक गोष्टीसाठी हौसाई असं नानातऱ्हेचा खिडुकमिडुक उद्योग करायची.शिंदी किसून साळोतं तयार करायला आणि लुगड्याच्या पदराच्या दोऱ्या करायच्या या कामाला तेवढाच काय त्यो पांडूचा हातभार लागायचा.ते बी तेजाकडून करून घेताना हांजी हांजी करायला लागायचं. नाही तरी हौसा एकहाती एकटीच संसाराचा गाडा हाकत व्हती.खरं कुणाकडं आशा ठेवत नव्हती.इल तसं दिस कटत व्हती.मिळल त्या कमाईतलं निम्यापेक्षा जादा नवऱ्याच्या दारूवर खर्च व्हायचं.घरात तेलामिठाला कमी खरं नवऱ्याच्या दारूला जादा खर्च व्हयाचा.एक दिस जेवाण नसलं तरी चालल पण दारू पायजे..त्येज आयुष्य दारुतच गेलं..अशा दारू.. दारूनं गडी पार आत आला...अंगाला नुसता कापरा भरायचा. कायबी करताना हात थरथर कापायचं.चालताना लडबडायचा.तरीबी दारू प्यायची कमी न्हाई.रोज सकाळ संध्याकाळ लागायचीचं.
                                आता दारूच्या गुत्त्यापतोरबी चलवना.जेवान जाईना,बसला जागा उठवना..पांडूची खरंच आता रया बदल्याली.आता त्येला चार पावलं चालायचं सुदरत नव्हतं.दारूनं सगळं शरीर खगुंन गेलंतं.बसल्या जाग्यासन घस्टत पुढं सरकायचा..खरं अजूनबी जीव तळमळायचा नुसता दारूसाठी.एवढं घडूनबी दारू काय सुटत नव्हती.एक दिस दारू नसून भागायचं नाही.दारू दिली नाही तर अंगाला कापरी सुटायची.कायली करून घ्यायचा.तसं आता दारू आणून देण्याचं आणखीन एक हौसाचं काम वाढलं.ती सोता दारूच्या गुत्त्यावर जाऊन तांब्यातनं दारू घेऊन यायची.एकेकदा रात्रीचं तर रात्रीचं नदी पल्याड  दारू आणायला जावं लागायचं.. नाही तर गडी थार खाऊ द्यायचा नाही. आणि मग दररोज असंच सुरू झालं...माणसं तिला म्हणायची 'तुच त्येज लाड करतीस बघ कशाला आणून देतीस दारू..?' पर काय बोलायचं ज्याचं दुखणं त्यालाच ठावं... बोलून उपेग नव्हता.आता तरी रोजचचं झाल्यालं. रात्री जाऊन दारू आणून देणं...हळूहळू पांडू पाकच खराब झाला..नव्ह दारूनच त्येला बाद केला..दवाखाना केला पण कुठलं काय..आतली आतडी काळीनिळी पडल्याली.. आतला दागिना दारूनं बाद झाल्याला..डाक्टराचा आता कायबी इलाज चालत नव्हता...पांडूनं हातरुन धरलं, खाणं-पिणं सोडलं,पोटाचा नगारा तेवढा वर खाली व्हईत होता.हौसा नवऱ्याची सेवा बजावत व्हतीच.. आणि...एका पाटला त्यानं प्राण सोडला... गेला हौसाचा पांडू गेला..दारूपायी संसाराचा खयोळ करून गेला... बायकोची नुसती झडती घेतली.      गेला हौसाचा पांडू गेला..ती कासावीस झाली..कसाबी आसना का कपाळाच्या कुकवाला आधार व्हता...                 
                  तिनविला त्येजा गोरीवर काकनं फुटली..गळ्यातलं दोरलं काढलं तवा ती म्हणत व्हती..."माझा राजा कसाबी असना व्हता.. खरं माझ्या कुकवाला आधार व्हता की गं बया.... आता मी कुणाकडं बघून दिस काढू गं बया..." हौसाचं रडगाणं तिच्या दुःखाला सजवत व्हतं..पांडू गेला...हौसाई एकटी पडली.. तसा मागं भावाचा आधार व्हता खरं तिनं आपलं घर सोडलं न्हाई.तेवढीच चार दिस माहेरात ऱ्हावून मागं परतायची...पांडूबिगार तिला आता सोभा नव्हती.कितीबी झालं तरी दोघ एकमेकाला इसमून ऱ्हायाची नाहीत..लई जीव दोघांचा एकमेकांवर.गल्लीच्या वरच्या बाजूला दोघा नवराबायकोची रोज काहींना काही बात कानावर पडायची. आता पहिल्यासारी रया तिच्या तोंडावर नव्हती..त्यो तजेला आता दिसत नव्हता..नवरा गेल्याचं दुःख तिला आतल्या आत खाईत असावं.नवरा एवढा छळायचा खरं त्याची तिला लई काळजी..नकाड्या पोराला जपावं तसं नवऱ्याला जपत व्हती.ते घरं कसंबी आसना का पांडू हौसाच्या जोडीनं घराला सोबा व्हती..तीच निघून गेली.  रातीला त्या घरात एकटीला झोप लागायची न्हाई.कसली कसली वाईट सपनं पडायची म्हणून शेजारच्या घरात अंगाची वुळकुटी करून पडायची...त्या दिशी म्हण कुणाच्यात बांध वडायला गेली... इळभर काम करून आली.रातीला गल्लीतल्या डापळ्याच्या घरात बसली अंड्यांचं सांबार व्हतं तिथंच नकाडं जेवली.आणि दाराला येऊन रांकुंडी लावत बसली..तवर का छातीत कुठंन कळ मारली..तशी किचळतच आत मधल्या सोप्याला आली.."बाईसाब.. माझ्या छातीत दुखालय...चोळा...जोरानं चोळा..आवं मला आस काय व्हायलय...छातीत..पाटीत दुःखालय की वो बाईसाब..".हौसाई कायली करून घ्याय लागली कडची शावाक्का तिच्या छातीवर चोळाय लागली..घरात धांदल उडल्याली..तवर आजूबाजूच्या आयबाया जमल्या व्हत्या..कुणी गावातल्या डाक्टरला बलीवलं.गल्ली जेवून निवांत झाल्याली पर डापळ्याच्या घरातला गलका ऐकून जो तो तिकडं पळायला लागला..बघतोय तर हौसाई त्या घराच्या सोप्यात कायली करून घ्यालती.. आयबाया सगळ्या तिच्या भवतीनं.. कुणी तिला पाणी पाजत व्हत्या.. कुणी तिच्या डोक्यावर थापटत व्हत्या...डाक्टर आला तपासलं..हौसाई "माझ्या छातीत लई दुःखालंय" एवढंच बोलत व्हती..तिचं अवसांनच गळाल्याल..तिची तगमग व्हयालती.प्रकरण हाताबाहेर हाय डाक्टरनं जाणलं..बाहेर येऊन अंबुलन्सला फोन लावला.. अगदी पंधरा मिनिटांत गाडी दारात आली..लोकांनी हौसाला उचलून आंबलूनस मधी ठेवलं.. तशी ती बोलली "आता मी काय यातन जगत न्हाई..परतून माघारी येत न्हाई.."असंच बडबडायला लागली..तशी तिला सगळ्यांनी गप केली..'गप काय व्हईत न्हाई तुला कायबी बोलू नगस..भिऊ नगस" आयाबाया समजून सांगत व्हत्या..गाडी गेली...चांगल्या धडधाकट बाईला असं अचानक काय झालं..? माग चर्चेला उधाण आलं.
                                तालुक्याच्या सरकारी दवाखान्यात घेतलं न्हाई म्हणून जिल्ह्याच्या सरकारी दवाखान्यात नेलं तिथं इलाज सुरू झाला.तरीबी आठ दिस झालं असतील आणि एका सांच्यापारी गल्लीच्या कानावर बातमी धडकली.... हौसाई गेली...बिचारीला मराण कळलं व्हत का कुणास ठाऊक.. जाताना बोलली ते खरंच झालं.तिच्या दारबंद घरासमोर गल्लीतली लोकं जोडणी घालू लागली.एकेक पावना जमू लागला..नातंगोत जमा व्हायला लागलं.तरीबी मड्याची गाडी यायला रात्र झाली.खूप माणसं गोळा झाल्याली.दाराम्होरं खाटंवर पांढऱ्या कापडात गुंडाळल्याला हौसाईचा मुडदा. एक जुनी चादर त्येजावर टाकल्याली. बघता बघता हौसाईच्या घराम्होर माणसांची गर्दी फुलल्याली.कुठल्या कुठल्या गल्लीतल्या आयाबाया फुटून साऱ्या हौसाईला बघायला.तिला बघायच्या आणि डोळ्याला पदर लावत मागं सरायच्या...वल्या डोळ्यांनी चूकचुकत व्हत्या....तेल्याचा बाळूआण्णा तर किती येळला तिच्या पायाला हात लावून डोळं मिटून रडत व्हता.माणसांच्या गर्दीतनं मड नजरला पडणं मुश्किल झालतं..हौसाई माणसांच्या गर्दीत मुजली व्हती.खरं तर या येळला तिचं खरं सत्व कळत व्हतं...बिचारी गरीब गाय पण जिवाभावाची नातीगोती नुसत्या शब्दांवर जोडली व्हती...ही म्हणायची तिची खरी श्रीमंती... तिच्या मड्याला माणसं मावनात.
                                हौसाई गेली खरं तिचा गुणवाण कुणाला जमणार नाही. तिच्यासारखी तिचं.नवरा दारुडा..पोटाला पॉर ना घराला ढ्वार.ना नवऱ्याचं सुख ना पोराचं...आयुष्यात कसली हौस नाही...कसली आशा ठेवली नाही..पदराची चिंधी इणली...वताडाच्या करंज्या फोडल्या...दुसऱ्याच्या मातीत राबली नी संसार केला..खरं माघार घेतली न्हाई...कधी या कर्माला कावून म्हायरला गेली न्हाई...काडी काडी जमवून संसार केला..इल ती कमाई नवऱ्याच्या दारूवर खर्च व्हायची...पण कधी कुणाकडं रुजवात घातली नाही...माशासाठणी राचंइळाचं नदीवर साटावर जायाय लागायचं..संग कधी नवरा असायचा नसायचा...परक्या माणसाबरोबर जायाचं..पण कधी आपल्या बाईपणाला बट्टा लागू दिला नाही...साधीभोळी कुणाच्या कामाला नाही म्हणायची नाही...माणसाला लई चांगली..अजूनबी गल्लीगावातल्या आयाबाया हौसाचं नाव काढून चुकचुकत्यात..तिच्या कान्या एकमेकीला सांगत्यात..खरी जातिवंत बाई म्हणायची...वागण्यात प्रामाणिक...सात्विक..पतीव्रता...सोशिक नी गुणी होती.हौसाई गेली खरं अजूनबी मागं आयाबाया तिचं गुणगान गात्यात...पांडू आणि हौसाची जोडी फुटली...पांडूमागोमाग हौसाईबी गेली आणि गल्लीची सोभा गेली..आता ते ओकबोकं कुलूपबंद घर बघितलं की,त्यांच्या गजबजलेल्या आठवणी मनात आपसूकच घर करतात.

- किरण सुभाष चव्हाण(पांगिरे)
  मोबा- ८८०६७३७५२८.