गावकुसातली कथा: 'डोरलं' - किरण चव्हाण (पांगिरे)

             
                         

     

          

                  'डोरलं'

                    एका नीजंवर या कुशीवरनं त्या कुशीवर आंगाची नुसती तळमळ सुरू झाली. जीवाची आतल्या आत तगमग.आंगात फणफणून ताप नी उरात धाप.जरा हातरुणात आडवं पडलं तर वरची वर आणि खालची खाल हवा व्हायची.छाती नुसती भात्यासारखी धापत व्हती.आत किती भरून घिवू नी बाहेर किती सोडू.दम घोटायचा.पाण्यावाचून माशाची तळमळ व्हावी तशी जीवाची गत.. गडी घोटमाळून गेलता. रखमाला तर ती कळकळ बघवत नव्हती...जीवात जीव नव्हताच तिच्या.कुठं छातीत चोळ... पाठीत चोळ..पदरानं आंग पूस.फडक्यानं वारा घाल.अशी ती करत व्हती.आता या वक्ताला राचं गावात कुठला डाक्टर..? आता कुठं घिऊन जाऊं नी कुठं ठेऊ असं तिला झालतं... जरा तांबडं फुटलं आसतं म्हंजी कशीबी वाट धरली आसती... जरा सलोम पडायचा आणि परत धाप सुरू व्हायची... जीवाचा ह्यो खेळ बघण्यापलीकडं कायच करता इत नव्हतं.
ती बया तरी काय बिचारीची भाबडी आशा. जरा कोरा 'चा' करून द्यावा जीवाला बर वाटल आस तिला वाटत व्हतं...

"आवं करतो की नकाडा... वाईच घोटभर घ्या..जरा बरं वाटल जीवाला."

" आगं इथं हवा घोटना...आणि तुजा 'चा' कसा घोटल..."

तात्याबा इवळतच मधी बरळायचा.."माझं काय खरं न्हाई बघ...आरं ईठ्ठला मला वर तरी घे की रं बाबा आता पंधरा दिस झालं ..कायबी कमी न्हाय...कशाला परीक्षा बघतोस गरिबाची.."

त्याला सोसवत नव्हतं त्येजा एकेका शब्दांनं रखमाच्या डोळ्याला धार लागायची.पदराचा बोळा तोंडाला लावत ती बोलायची.

"आवं गप बसा की,कशाला आसं वंगाळ नगो ते बोलताईसा..तुम्हीं आस ढळलासा तर म्या बाईमाणसानं काय करायचं..कुणाच्या तोंडाकडं बघायचं...जरा कड काढा...भागाटलं की कुठलाबी दवाखाना गाठूया..मी तुम्हाला काय बी व्हवू देणार न्हाई...जरासा धीर धरा"

                                    पण तात्याबा तरी काय करील... परान कंठाला आल्यासारं त्याच त्याला झालतं.. जरा रात ढळली आणि डाव्या कुशीवर मुरगाळून पडल्याजागी, जराशी पापणीला पापणी डिकली... रखमाला जरा हायसं वाटलं.उशाला बसून तिच्या हाताचा पंखा चालूच व्हता...आणि डोक्यात आता येगळीचं चकरं फिरत व्हती...पुढ्यात एक काळजी आणि वरती त्या दुसऱ्या काळजीनं मनाची पुरती कोंडी झाल्याली...काय करायचं..?  काय सुचत नव्हतं...आता बाहेरच्या दवाखान्याला जायचं म्हंजी हातात जादाकमी पैसं पायजेत... पैसं..? आता या प्रश्नानं तिच्या काळजाला खरा पीळ पडल्याला...सभागती नजर त्या फळीवरच्या जरबंदी डब्याकडं गेली...उठून तिनं डबा जवळ घेऊन उघडला..दोन हिरव्या शंभर रुपयच्या नोटा आणि वरती थोडं सुटं पैसं व्हतं...
                       पंधरा दिस झालं..कमी जादाला इथल्या डाक्टरला दाखवून बघितलं पण...'आमच्याकडनं काय इलाज व्हणार न्हाई...शहरातल्या डाक्टरला दाखवाव लागल...जमलं तर दोनाला चार दिस ठिवूनबी घेतील..' हे डाक्टरचं बोलणं आठीवलं.. तिच्या डोळ्यासमोर अंधारच दाटला..हातातल्या नोटा कधी गळून खाली पडल्या तिलाच कळालं नाही...भानावर आली..पडल्यालं पैसं उचलून घेतलं..तसंच डब्यात ठेवताना ती इचार करायला लागली...हे पैसं दोघांच्या गाडीउताऱ्यालाबी पुरणार न्हाईत...इचार करता करता तिला काय सुचलं कुणास ठावं..? तिनं एकवार धन्याकडं नजर टाकली...जरा गडद झोप लागली व्हती...उशाला ढणढणीत चिमणी पेटत व्हती...पुढं व्हवून ती जरा मिणमिणती केली.भोवतीभोरच्या तांबूस उजेडानं माघार घेतली.रखमा हातरुणापाशी आली. पायाची चादर आबदार अंगावर वढली. आणि आपल्या हातरुणात लवाडंली.पर डोळा कुठं लागतोय.मनात इचार घोळतच व्हतं.यातनं कसं बाहीर पडायचं पण जराशी सांदर गावल्यावाणी झालतीं. आता ती भगटायचीच वाट बघत व्हती.
                       आतास कावळं करकरायला लागल्यालं.तशी वर उठुन चुलीजवळ आली.चुलीत तुरकाट्या लाकडं कोंबून जाळ केला. पाण्याचं भुगुण चुलीवर ठेवायला...इकडं खोकल्याच्या उबाळीन तात्याबाला जाग आली.तशी पुन्हा धाप सुरू झाली.तसच गडबडीन भुगुण ठेऊन ती हातरुणाजवळ आली.

"आता कुठं झोप लागल्याली, पेटली ती धाप जरा बंद झालती आणि सुरू झाली..दमा घोटभर 'चा'करती जरा बरं वाटल.." तिनं लागलीच 'चा'चं भुगुण चुलीवर चढीवलं.. बाहीर गेली चार तुळशीची पानं घेऊन आली..उकळी आलेल्या 'चा' त टाकली..'चा' बशीत वतून जरासा फुकरून हातात दिला..तात्याबानं थरथरत्या हातान बशी तोंडाला लावली.

"मी जरा येतू जाऊन..तूमी पिऊन घ्या तवर..आशी गेलो नी आलो.."

"आगं तू आणि कुठं जातीस ."

"तुमी आणि कुठू नगसा...आठला पहिली गाडी हाय आवरायला हूवं पयला दवाखाना गाठायचा आता थांबून न्हाई चालायचं.."
                  कसल्या तरी इराद्यान ती बाहीर पडली..दणाणा पाय टाकीत पांदीच्या वाटणं गावातला रस्ता धरला..ईठुबाचा कळस नजरला आला तसं तिथनच तिनं हात जोडलं. डोळ्यांतनं टीप गाळीत वठातल्या वठात कायतरी पुटपुटली..आणि पुन्हा पुढचा रस्ता कातरु लागली..गोठ्यातन गाई-म्हशीचं हांबरनं.. गळ्यातल्या घाठीचा किणकिणत्याला आवाज कानावर इत व्हता.एव्हाना धारा काढायला गोठ्यात बसल्याली.. गोठ्यात शिरणारी माणसं नजरला दिसत व्हती..रखमा चटाटा पाय उचलीत म्होरं सरकत व्हती..आली आली दिसाचा गोंडा फुटायच्या आत ....सुदंराबाई पाटलीनीच्या घरापाशी आली..आबा पाटील म्हंजी गावातलं दांडगं कुळ. धान्यांचा व्यापार व्हता...पैसा मिळू लागला..धंदा त्यानं  नी बायकोनं पैशाचा कारभार बघायचा..बायको मात्र चापटर तशी चलाखबी व्हती...येजान पैसा फिरवायची...अडला नडला हरी...गावकरी मोठ्या आशेनं हुंबरा चढायचा...आताबी रखमा मोठ्या आशेनं आली व्हती....सुंदरा पाटीलीनीला बघताच तिचा ढळ फुटला...आणि सरळ तिनं पाय धरलं...

"बाईसाब मला गरिबाला एवढं या संकटातनं वाचवा..लई उपकार व्हतील तुमचं."

"आगं हो..हो..रामाधरमाच्या पारी आसं रडायला गं काय झालं..नीट सांग तरी."

"बाईसाब काय सांगू तुमास्नी... आता गेलं पंधरा दिस झालं त्येंच्या जीवाला बरं न्हाई..पल्याड गावच्या डाक्टरला दावलं पर काय उपेग न्हाई...आता म्हंत्यात शहरातल्या मोठ्या दवाखान्यात दावायला हुवं..आता तुम्हींच सांगा त्या डाक्टरला द्याया आमच्यासारख्या गरिबाकडं कुठला आलाय एवढा पैसा..."

"आगं व्हय...बरोबर हाय सगळं पर आम्हीं इथं पैसा काय वाटत बसलोय कागं बाई.सकाळी सकाळी आमचंच घर गाठायला"

"आसं बोलू नगसा..एवढी 'धा' हजाराची नड काढा..."

"धा.. हजार.??" आंगला कुसाळ बोचावं तसं पाटलीनीन केलं.एखादा इंगोळ पुढ्यात पडावा नी आंग माग घ्यावं तसं ते बोलणं मागं सारत बोलली.

"आगं आता एवढा पैसा काय जवळच घिवून बसलीया व्हय मी.."

 " मी पाया पडतु तुमच्या .मी एकटी बाई काय करणार.?..कुकवाचा आधारच असा संकटात सापडलाय...तुम्ही देव माणसं हायसा..या येळप्रसंगाला या गरिबाला तुमचाच आधार बघा...माझं कुकू तेवढं यातन घट्ट व्हवू दे रातध्याड राबून तुमचं पैसं परत करतो...खरं या जिवावरच्या परसंगातनं बाहेर काढा.."

रखमा पायाशी गयावया करालती...खरं दगडाच्या काळजाची बाई म्हंत्यात तिला.तिला कुठला पाझर फुटतोय...

"आगं तू एवढं पैसं मागालीस खरं कुठल्या भरवश्यावर द्यायचं गं बाई तुला...तुझ्या कडं जमीन नाजुमला..ऱ्हातं नकाड घर..कसा इस्वास धरायचा.?."

"बाईसाब...आम्हीं तुमचं पैसं बुडवणार न्हाई...फकस्त एक डाव इस्वास ठेवा माझ्यावर शब्दाला बांधील हाय म्या. दिस रात एक करीन पर तुमचं पै न पै फेडीन...माझ्या धन्याला यातन बरा व्हवू द्या.."

"आगं आसं पैसं न्हेताना लई काय बाय मोठं बोलत्यात..शबूद देत्यात... आणि गरज सरली की,मग इसरत्यात.."

"न्हाई...न्हाई बाईसाब....आसं न्हाई व्हणार एक डाव इस्वास ठेवा या गरीबावर... हावं तर तुमच्या शेता मळ्यात आम्हीं नवरा बायको..राबून तुमचं पैसं फेडतो...पर मागं एक रुपया ठेवणार न्हाई."

"व्हय हे बोलाय लई सोपं हाय...बस थोडा येळ आलो म्यां.."

.तशी सुदंराबाई आत गेली..

रखमानं डोळ्याचं पाणी पदरानं निचरून घेतलं...पैसं मिळालं तर बरं....न्हाई तर..??

न्हाई...हा इचारच मनाला अजिबात सोसवत नव्हता ती लगीच झटकून  टाकत व्हती... देवालाच हात जोडायची त्येजाच धावा करायची..

काय बी व्हवू दे पैसं घेतल्याबिगार माघारी वळायचं न्हाई..ती आता ठाम झाली व्हती..तवर मधल्या हुंबऱ्यास्न सुंदराबाई बाहेर आली.

येऊन आपल्या जाग्यावर बसली..काय तरी येवजूनच बाहेर आली व्हती..

"रखमा आता तू एवढी काकुळतीलाच आलीस म्हटल्यावर तुला पैसं दिन..पण एका अटीवर.."

'पैसं दिन' हे ऐकूनच रखमाला आभाळ खुज्ज वाटायला लागलं...मनाला लई आनंद झाला..बाई साब लई उपकार व्हतील तुमचं. तुमी कायबी सांगा मला मंजूर हाय.."

"रखमा...बघ नंतर न्हाई म्हणशील."

"आवं बोला तुमी मी न्हाई म्हणणार न्हाई."

"तुझ्या गळ्यातलं डोरलं घानवट ठेवायला लागल..."
                  एखादी इज अंगावर कोसळावी तशी गत झाली,वल्या जखमवरच घाव बसल्यागत झालं...ज्याच्यासाठी मगाधरनं आटापिटा केला..त्यालाच हिसडा दिल्यागत झालं...काय बोलावं तिला सुदरना...तिचा घसा कोरडा पडला...बाईसाब...आवं माजा जीव मागितला असतासा तरी मी मागं घेतलं नसतं पर... डोरलं..?" तिला दाटून आलं.

"आवं ते तर गळ्यात शाबूत ऱ्हावं म्हणूनच तुमच्या दाराला आलो नवं.."

"हे बघ जास्त लांबड लावू नगस.काय ते ठरीव कबूल आसल तर बोल न्हाई तर दुसऱ्या कुणाकडंबी जाऊन घे जा पैसंं.माझ्याकडं मिळणार न्हाईत.."
                        रखमाला आता चांगलंच कोडं पडल्यालं.. काय करावं.. एक तर येळ टळत व्हती...आता लई इचार करून उपेग नव्हता...आठची गाडी गावायला हुवी... माग घराकडं आणि कसं झालंय कुणास ठावं..?
मन बधिर झाल्यालं...ज्याच्यासाठनी आटापिटा करायचा त्येला हात घालायचा...पर काळजावर दगड ठेऊन निर्णय घेतला आणि गळ्यात हात घातला तिथंच आत गळ्यात हुंदका दाटल्याला..डोळं मिटून ती दोरल्याची मुठ त्यांच्या हवाली केली....नवरा तिकडं  जिता हाय आणि इकडं बाईचा गळा रिकामा झाला.. देव कसली परीक्षा बघत व्हता ही..?

'सा महिन्याच्या परतीवर देतोय बघ तुला...'धा'हजाराचं 'धा'टक्क्यानं  'सा' हजार याज व्हतय..एकूणला सोळा हजार दिलं पायजेस.ते बी येळवर..."

नाईलाज व्हता त्येनी  बोलायचं आणि बिचारीन कबूल करायचं..इलाज नव्हता..दगडाखाली हात व्हतं...येळ वाईट आल्याली...मान हलवून होकार भरला...डुईवरचा पदर सळा केला...हातात पैसं घितलं..

पदराच्या एका धडीत पैसं घेतलं त्योच पदर गळ्याभोवती घेतला.. मोकळा गळा झाकला.पदरात नवऱ्याचं नशीब बांधून गळक्या डोळ्यानं बाहीर पडली.
                           लगबगीन घर गाठलं..तवर गल्लीतल्या आयाबाया घरात जमल्याल्या... तात्याबा जरा कलंडला व्हता पर उरातली धाप सुरूच व्हती...आत पाय ठेवता तवर....पाराक्का पुढं व्हवून बोलू लागली.

"आगं पोरी आसं  ह्येला एकटं टाकून कुठं गेलतीस..थार पडना त्येला..कणत्याला आवाज ऐकून आत आलो तर ह्यो आपला धापा टाकालाय...काय कमी न्हाई व्हयगं.."

तिला भडभडून आलं ती पाराक्काच्या गळ्यालाच पडली.

 "पारूमावशी मी आता काय करू..."

"गप लेकी गप...काय करुया दुखण्याच्या पुढं कुणाचं चालतय..." पाराक्कानं तिला गप केलं...नी एकाकी नजर तिच्या मोकळ्या गळ्याला गेली तशी चपापली...पोरी.. गळ्यातलं डोरलं गं काय केलीस..?

आता काय सांगायचं नी कसं सांगायचं..  रखमा येडबाडली...नवरा तर पुढ्यातच..खाली मान घालून हुंदकं दीत सांगू लागली..

"सुंदराबाईकडं 'धा' हजाराला घानवट ठेवलं..."

"तिला रोग आला.. मोळा मोडला तिजा. कडू ब्याची रांड... जगाला बुडवून इमला रचालीया पैशाचा.." पाराक्का एकदम संतापली.

"आता काय करायचं कुठंन आणायचं एवढं पैसं दुसरी वाटच न्हाई. बाई तर जुमानायला तयार न्हाई...हातात पैसं तर पायजेत." रखमा.

"एक डाव दाल्ला बरा त्येला जरा तरी दयामया इल खरं ही बया लई पैशाला हापापल्याली...नवऱ्याला आपल्या अंकितच करून घेतलाय आणि पैशाचा कारभार बघती... येजाचा पैसा खोऱ्यान वडतीया..असू दे लेकी येळला मिळालं म्हणायचं पर तू तुज आवरून घे मी आलूच.." तशी पराक्का आपल्या घराकडं गेली..

रखमा आपल्या तयारीला लागली.. खिनभरातच पराक्का माघारी परतली.एका दोऱ्यात काळं मणी टवून आणल्याला दोरा तीन रखमाच्या हातात दिला..

"घाल लेकी तसा मोकळा गळा ठिवू ने पदरात एवढा भरभक्कम नवरा असताना भुंडा गळा सोबत न्हाई..."

तसं त्यो काळ्या मण्यांचा धागा तिनं गळ्यात घातला...गाडीची येळ व्हईत आलती...घाईगडबडीत आटीपलं आणि रखमा तात्याबाला घिऊन बाहीर पडली..
                           आठच्या गाडीनं शहरातला दवाखाना गाठला.डाक्टरनं तपासून बघितलं नी निदान गावलं..तात्याबाला 'न्यूमोनिया' झालता. तरी येळवर इलाज सुरू झाला म्हणून बरं न्हाई तर जीव धोक्यात व्हता.डाक्टरनं चांगलं पंधरा दिस दवाखान्यात ऍडमिट करून घेतलं...तब्येतीत सुधारणा व्हवू लागली,त्याच्या नशिबाची दोरी घट म्हणून निभावलं तात्याबा यातन वाचला.खरं तर रखमान आखीरला त्येला बरं करून घरला आणला.येळच्या येळ गोळ्यावशीधं,पथ्यपाणी नीट केलं आणि गडी महिन्याभरात झाला की ठणठणीत. आता कुठं रखमाचा जीव भांड्यात पडला. कपाळाचं कुकू तरी घट्ट झालं म्हणायचं.आता घोर व्हता गळ्यातल्या दागिन्याचा..आता त्याची कशी उसाभर करायची..? दोघा नवराबायकोच्या जीवाला मोठा घोर लागून राहिल्याला...पर कच खाऊन चालणार नव्हतं...दोघबी इरला पेटली.रातध्याड नुसतं जीवापाड राबनं सुरू झालं.इस्वाटा असा न्हाईचं.पोटाला जरा चिमटा काढून पै पै गाठीला मारून ठिवला...
                           पावसाळा मागं पडला तरीबी चार महिनं झालं असतील..एका सांच्यापारी सुदंराबाईनं रखमाला बलवून घेतलं तवा ती भीतभीतच गेली आणि माघारी वळली.तवाधरनं तिनं दोन दिस हातरुनच धरलं.खाण्यापिण्याची सूद न्हाई का कसल्या कामाधंद्यांची.नुसती चिनभिन झाल्याली...तात्याबानं तिच्या मनाची खूप रुजवात घातली खरं.. तिचं मन ऐकून घ्यायलाच तयार न्हाई..गल्लीतल्या आयाबाया मनधरणी करीत व्हत्या...आकिरला पाराक्कानचं तिला कसंबसं समजावलं.." आगं रखमा एवढी शानी पोर तू आशी खुळ्यावाणी काय करालीस..अगं सावित्रीनं जसा नवऱ्याचा जीव परत आणला तसा गळ्यातला दागिना ठेऊन तू दाल्याचा जीव वाचवून घेतलीस.. एवढं जीवावरचं संकट मागं सारलस आणि या एका दागिन्यांचं काय..घेऊन बसलीस..? ती म्हणती न्हवं दोरलं घाळ झालं तर व्हवू दे नशीबातल तरी काय घेऊन गेली न्हाई नव्ह..हे बघ तुझं केवढं मोठं नशीब तुझ्यासमोर भरभक्कम हाय...आगं तरुण हायसा माप राबशीला आगं डोरलंच काय माप सोन्यानं मडशील बघ पोरी..आग लबाडीचं ढोंग कुठपातोर..? बघशीलच तू चालत न्हाई ते...गरीबाचा तळतळाट लई वाईट आसतोय पोरी.. न्हाई लाभत हे आसलं." तशी पाराक्काच्या गळ्याला पडून रखमानं आपलं मन रीतं केलं.आणि झालं गेलं सारं मागं सोडलं.
                          सुदंराबाईला वाटत हुतं आता कुठलं रखमाकडनं पैसं मिळत्यात. म्हणून तिचं डोरलं घाळ झाल्याचं खोटनाटं सांगून डोरलं मोडून तिनं आपल्या लाडक्या नातीला नवा दागिना केला व्हता.दिस माग सरत व्हतं..पण वरीसपन व्हाय नसल ...मळ्याकडं जाताना वाटला छातीत कळ मारून जोराचा झटका आला आणि वाटतच आबा पाटील सपला...सुंदराबाईच्या  कपाळाचं कुकू असं अवचित पुसलं गेलं. ढिगान पैसा व्हता खरं दवाखानाबी गाठू दिला न्हाई..तिला आपलं कुकू शाबूत ठेवता आलं न्हाई..
काळयेळ कुणाला सांगून येत न्हाई.
कुणाला लुबाडून आणि फसवून जन्माला पुरत न्हाई.. खोटं जादा दिस टिगत न्हाई..कधी रावचा रंक नी रंकाचा राव व्हईल सांगता येत न्हाई..
                        सुंदराबाईनं लबाडीन रखमाचं डोरलं वरबाडून घेतलं खरं, कष्टाच्या जीवावर दिसरात एक करून आकिरला रखमाच्या गळ्यात नवं डोरलं आलं..पण सुदरांबाईच्या गळ्यातलं डोरलं काळानं हिसडा मारून घेतलं ते तिला परत मिळल...?

------------------------------------------------------

- किरण सुभाष चव्हाण.(पांगिरे)
मोबा- ८८०६७३७५२८.