आठवणींचा सांदीखोपडा#१ - 'गणक्यांची बैलगाडी'- किरण चव्हाण.

आठवणींचा सांदीखोपडा#१

आज बैलपोळा त्यानिमित्त...

                       'गणक्यांची बैलगाडी.'

                                   कुडाण्यातनं पिंजार उपसून आणलं की त्या पिंजराच्या भाऱ्यात लांबसडक कडब्याच्या पेंडीचा बिंडा असायचा.गोठयात न्हाय तर शेड्यावर भारा टाकला की, भलत्याच आनंदात माझी पावलं त्या भाऱ्याकडं झेपावायची...त्या भाऱ्यात घबाड असल्यागत मन हारखून जायाचं. पिंजाराच्या भाऱ्यात तुरा खवल्यागत कडब्याच्या धाटांचं बाहेर आल्याल शेंडं दिसायचं...त्या सरळसोट धाटांच्या वरती दोन इत लांब पांढुर पिवळ्या रंगाचं  गणकं असायचं.ते वरचं गुळगुळीत गणकं कटाकदिश्यान मोडून घ्यायचं...या गणक्यांचं माझ्या बालमनाला किती अप्रूप..? दहा बारा गणक्यांचा मेळ करून घ्यायचा.दोन मुठीतला तो जुडगा एक करून रवी घुसळावा तसं घुसळत घराकडं पळायचं..ते गुळगुळीत गणकं एकमेकांवर घस्टून सळकून निस्टांयचं आणि कातर कातर आवाज यायचा...लई मज्जा वाटायची... घरात आलं की, गणकं घेऊन बाबांकडं जायचं..त्यांच्या हातात ते दित  मग एकच रट लावायची.

" बाबा मला गणक्यांची बैलगाडी करून पायजे."

"आता न्हाय मगश्यानं करू ." बाबा हातात गणकं घ्यायचे पण उलट मला परत करत बोलायचे.

.."नाही आताच्या आता पायजे.." हा माझा त्यावेळचा हट्टच असायचा.

                                       पण बाबा कुठल्या तरी कामाच्या धबडक्यात अडकून असायचे..त्यामुळे माझा नाईलाज व्हायचा..पण सारखा लकडा सुरूच हं.  हातातली कामं निपटून बाबांनी हे काम हातात घ्यायला तिन्हीसांज व्हायला आल्याली असायची.मग मी ते दिवसभर हातातनं घेऊन फिरलेलो गणकं शेवटी बाबांच्या हवाली करायचो. एखाद्या शेतकऱ्यानं बैलगाडी करण्यासाठी लागणारा लाकूडफाटा सुताराकडं जमा करावा तसं. बाहेरच्या सोप्यात आमच्या बापलेकाची बैठक बसायची...आता माझे बाबा सुतारमामा होऊन गणक्यांची बैलगाडी करण्याच्या कारागीरीला सुरुवात करायचे. मी बाबांच्या पुढ्यात बसून सगळं ध्यान देऊन बघत असायचो.

गणका

                               बारीक मोठ्या मापाचं गणकं हातात घेऊन बाबा.त्याच्यातलं चांगलचं पाच-सहा  गणकं निवडून घ्यायचे...बाकीचं राहिल्यालं  मी माझ्याजवळ ठेवून घायचो..कणसं छाटल्यालं तिरप्या धारेचं शेंडं... त्यो टोकदार गोचका..चरचरीत धारेचा.दिसतोय साधाच पण कधी कसा घात करील कळायचंही नाही..अंगाला नुसता वरनं छाटून जरी गेला तरी रक्ताची रेषा उमटेल..बाबा तो गणका उभा धरून वरच्या गोचक्याच्या काठास्न केळाची साल सोलतात तसं चिमटीनं लांबसडक धडपेची एकेक चिमकी सोलून काढत.भोवतीभोरनं अशा चिमक्या काढायच्या.मग शेवटाला उरायचा तो मधला  पांढऱ्या बळूसारखा गन्ना (मधला गाभा).. 

अंगावरचं वस्त्रहरण झाल्यासारखी त्याची अवस्था...अंग सोलटलेला सरळसोट लांब मऊ गुबगुबीत तो गन्ना..त्याच्यासारखीचं अजून दोन तीन गणक्यांची तऱ्हा व्हायची...आणि मग बैलगाडी करायला खरी सुरवात व्हायची...सुतार जशी खरीखुरी बैलगाडी करतो तशी आमचे बाबा गणक्यांची बैलगाडी करायचे..लेकरासाठी बापाला काय काय करावं लागतं...हे बाप झाल्यावरच समजू शकतं नाही.. मी मन लावून ते बघत असे....

                                 एका बाजूला पायाजवळ काढलेल्या त्या लांबड्या चिमकाट्या.त्यातली एकेक चिमकी उचलून त्या,कमी जास्त मापाच्या मोडून गण्यात टवायच्या...दोन्हीं बाजूला खाली वर गन्ना त्याच्या मधोमध  चिमक्या टवून दोन्हीं बाजूची शिडी बनवायची..त्याला पुन्हा आडवा गन्ना जोडून एकसारख्या चिमक्या त्यात टवून मग बसाययचा हौदा तयार व्हायचा...मधला आडवा कणा.तसंच चिमक्या वाकवून केलेली गाडीवान बसायची जागा कातरी..आणि मागून सरळ पुढं एक ढोबळा गणका जोडून शेंड्याला खाली नकाडा गणक्याचा तुकडा जोडून  पुढची बाजू टेकवायचा तयार केलेला  घोडा .....त्याला आडवा जु...आता हे सगळं झाल्यावर या बैलगाडीला खाली चाकं जोडायची...मग ती कशाची..? तर लांबलचक दोन चिमक्या घेऊन त्या वाकवून अर्धगोल करायच्या...त्याचं एक टोक पुढं आणि दुसरं टोक मागं टवायचं असंच दुसऱ्या बाजूला...म्हणजे फिरणारी चाकं नसायची तर त्या अर्धगोल वाकलेल्या चिमक्या हीच बैलगाडीची इंटरनॅशनल चाकं.जमिनीला घस्टत पुढं पुढं सरकणारी.. ..झाली एकदाशी नाजूक साजूक,हलकी फुलकी इवलीशी गणक्यांची बैलगाडी तयार..आणि मग उरलेल्या गणक्यांतून बाकीची अवजारं नांगर,कुळव,फाटं इ.

 ती गणक्यांची बैलगाडी हातात घेऊन आनंदानं नुसता मिरवायचोचं..आता बैलगाडी तर तयार झाली..पण बैलं कुठं हाईत गाडीला..?  मग मी वळायचो आईकडं.. आईला विचारायचो."आई...माझी  बैलं कुठायत..? मला माझी बैलं पायजेत." म्हणजे बैलगाडी बाबांच्याकडूनं आणि बैलं आईकडून घ्यायची असा माझा आगळावेगळा सौदा असायचा.

          

बेंदराला देव्हाऱ्यात चिकलाची बैलं पुजायची.आणि पुजून झाल्यावर मग ती शेवटी माझ्याच सोध्यानं.मीच त्यांचा मालक. पण त्यावेळेस आई म्हणायची "दोन दिवस तरी ऱ्हावू द्यात देवाऱ्यात.. मग घे म्हणस...एकदा खेळाय घेतलास म्हंजी मोडूनचं टाकतोस" मला कधी एकदा ते दोन दिवस पूर्ण होतील याची घाई असायची...तस तर बेंदूर सणाची मी वाटचं बघत असायचो,चिकलाची बैलं खेळायला मिळायची म्हणून.एक वर्षी तर बेंदूर सण झाल्यानंतर देवाऱ्यातली बैलं मी देवऱ्यातच एका देवाच्या फोटोमागं किती दिवस लपवून ठेवली होती..त्यांच्यासंग खेळण्यापेक्षा त्यास्नी जपून ठेवण्यातचं मला कसला आनंद मिळत होता कुणास ठाऊक..? दररोज त्या फोटोच्या माग हात घालून बाहेर काढून बघायचो आणि पुन्हा त्या जाग्याला ठेवायचो...

                  

                      बऱ्याचवर्षी असं व्हायचं बैलं नवीन नवीन असताना घरातील लोक बैलांच्या गळ्यात पदराकाठाची नाडी नाही तर सुतळीचा तोडा बांधून मला खेळायला द्यायचे आणि मग मी त्या बैलांस्नी माझ्या मागणं नुसतं टरारा वडत खेळायचो..कधी हातानच धरून भुईला घासत फिरवायचो... मग काय एका बैलाचा कान मोडायचा तर दुसऱ्याचा पाय मोडायचा. वरचं शिंग तर मोडायचं नाही तर मागची डीकवल्याली शेपूटचं गायब झाल्याली असायची...कधी कधी एखादा डोळा तरी निकळून पडायचा तर कधी बगलेचा कानच तुटायचा हमखास.अशी काही ना काही दुखापत त्या बैलांना झालेली असायचीच...तेवढा रगडाच करायचोचं ना मी त्यांचा..तसं मी कष्टच करून घ्यायचो  त्यांच्याकडून त्यामुळं...

                                   हा खेळ नंतर नंतर विसरलो की माझ्या माघारी आई कुठल्या तरी दिवळीत ती बैलं ठेवून द्यायची..असो तर आईकडं बैलं मागितल्यावर...आई आपलं काम माग ठेवून वळखीच्या ठिकाणी ठेवलेल्या दिवळीत हात घालून ती बैलं काढून माझ्या हातात ठेवायची... आता दोन्हीं हातात दोन बैलं पकडून मी धावायचोचं.

                            शेतकरी वेसण घालून सापत्या हातात धरून बैलास्नी नेतो पण इथं मी त्यांच्या बकोटीला पकडून उचलून मी पुन्हा बाबांच्याकडे यायचो..मग बाबा त्या बैलांच्या मानंवर त्यो हलका फुलका जु ठेवून तो कुठं निसटू नये म्हणून नकाड्या चिंधुकीनं  बैलांच्या गळ्याला बांधायचे आणि मग शेवटी ती बैलगाडी माझ्या हवाली करायचे..

                            आता माझा खेळ सुरू...मी ते राहिल्यालं गणकं, गणक्यांचा नांगर, कुळव,फाटं त्या बैलगाडीत भरायचो आणि...मग माझी गणक्यांची बैलगाडी दौडायची खोट्या खोट्या शेताकडं ...मी छोटासा गाडीवानदादा... माझी चिकलाची बैलं आणि गणक्यांची बैलगाडी..

                                          - किरण चव्हाण.

(प्रिय वाचकहो....

              सदर लेखासाठी  'गणक्यांच्या गाडीचे 'चित्रं हवे होते...गुगलवर खुप शोध घेतला पण नाही सापडले..पण जे गुगलला जमलं नाही ते यांनी केलं..

श्री. यशवंत गुरव.

हरहुन्नरी कलाकार आणि माझे गुरुबंधू श्री. यशवंत गुरव,बंधूप्रिय प्रविण आराध्येआणि दयानंद लोहार यांनी आपला बहुमोल वेळ खर्ची घालून ही दुर्मिळ झालेली गणक्यांची बैलगाडी पुन्हां प्रत्यक्षात साकारली...केवळ आपल्या प्रिय वाचकांच्यासाठी..तरी त्यांचे मनःपूर्वक आभार..)